Μάθημα : ΑΡΧΑΊΑ ΚΑΤΕΎΘΥΝΣΗΣ Γ΄ΤΑΞΗΣ

Εδώ θα σας ανεβάζω παραδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων σε ερμηνευτικές  ερωτήσεις -ΚΑΙ ΌΧΙ ΜΌΝΟ- σύμφωνα με το νέο σύστημα αξιολόγησης.

19.4.2021

Ποιο είναι το προσεχές γένος της αρετής και ποια η ειδοποιός της
διαφορά όπως περιλαμβάνονται στον ορισμό της;

Απάντηση:

Η αρετή είναι ἕξις· με το συγκεκριμένο όρο o Αριστοτέλης προσδιόρισε το γένος της αρετής. Έτσι, γενικά, ἕξις είναι να βρίσκεται ένας άνθρωπος ύστερα από άσκηση (ἔθος) σε μια διαρκή κατάσταση, σε μια κατάσταση
τέτοια ώστε το άτομο να ενεργεί με ένα μόνιμο και σταθερό τρόπο. Επειδή, όμως, ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται, μόνο οι καλές ενέργειες έχουν σχέση με την αρετή.
Επιπλέον:
α) πρέπει αυτή να χαρακτηρίζεται από προαίρεσιν. πβ πᾶς ἐπιστήμων τὸ
μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖται. (Β6, εδ. 8)

Τι είναι, όμως, προαίρεσις; Είναι το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της
αρετής, το οποίο δεν πρέπει να ταυτίζεται:

• με την εκούσια πράξη, αφού και τα παιδιά και τα ζώα ενεργούν εκούσια,

αλλά όχι ύστερα από ώριμη σκέψη.

• με την επιθυμία, αφού και τα άλογα ζώα έχουν επιθυμία.
• με τη βούληση, αφού αυτή μπορεί να στρέφεται σε πράγματα αδύνατα ή
  που δεν εξαρτώνται από εμάς.                                                                                                                                        Αντίθετα η προαίρεσις στρέφεται σε σκοπούς που είναι προσιτοί (περὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν)· επίσης, στρέφεται και στα μέσα γιατί με την προαίρεσιν επιλέγουμε τα μέσα που χρειάζονται για να πραγματοποιήσουμε τον σκοπό μας. Επομένως, είναι η εκλογή, ύστερα από ώριμη σκέψη, ενός πράγματος που επιθυμώ ανάμεσα από δύο ή περισσότερα πράγματα που έχω στην εξουσία μου και που είναι προσιτά σε μένα με την απόφαση και διάθεση να προχωρήσω στην πράξη. H προαίρεσις είναι ο πυρήνας της
  ηθικής πράξης, η βάση της αρετής. Αν αποφασίσω ύστερα από ώριμη σκέψη, τότε μόνον η πράξη μου, εφόσον βέβαια έχει και τις άλλες προϋποθέσεις (μεσότητα κ.τ.λ) είναι ενάρετη. Αυτό σημαίνει ότι ο Αριστοτέλης στην ηθική δέχεται την ελευθερία της βουλήσεως. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:

α) ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (εἰδὼς)

και β) να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως). --> Στο πλαίσιο της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη ανατίθεται καθοριστικός ρόλος στην προαίρεση. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί ελεύθερη και συνειδητή επιλογή του ενός ή του άλλου τρόπου ζωής, επιλογή που
οδηγεί σε συγκεκριμένες αποφάσεις σε κάθε μία επιμέρους περίπτωση. Δίκαιος δεν είναι αυτός που τυχαίνει να κάνει κάποιες δίκαιες πράξεις, αλλά αυτός που συνειδητά επέλεξε τη δικαιοσύνη ως στάση ζωής και ακολουθεί στις επιμέρους επιλογές του την αντίστοιχη σταθερή πορεία.

--> μεσότητα πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ ... ᾧ ἂν φρόνιμος, ὁρίσειεν: Στη συνέχεια ο ορισμός της αρετής προχωρεί στην ειδοποιό διαφορά της αρετής. Η αρετή είναι μεσότης με κριτήριο εμάς, υποκειμενική μεσότητα πρὸς ἡμᾶς όχι κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα. H «υποκειμενική» αυτή μεσότητα, ενώ φαίνεται ότι μπορεί να οδηγήσει στην αυθαιρεσία και στην εύκολη λύση του συμβιβασμού, o Αριστοτέλης καθορίζει εκείνα τα κριτήρια ορθότητάς της, ώστε να αντικειμενικοποιείται ως ένα βαθμό. ‘Ηδη αναφερθήκαμε τόσο
στις 5 παραμέτρους που διαμορφώνουν την ηθική περίσταση (χρόνος, τρόπος κλπ), όσο στα 3 κριτήρια που προσδιορίζουν το ηθικά ορθό (πόλη κράτος, παράδοση, ορθός λόγος). Εδώ αναφέρεται στον ορθό λόγο, όπως
αυτός εκφράζεται από τον φρόνιμον πολίτη.

7.3.2021

4η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

12ο ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ

1. ΟΡΟΙ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Στο κείμενο αυτό μπορούμε να εντοπίσουμε πολλούς όρους χαρακτηριστικούς της αριστοτελικής φιλοσοφίας:

• γένεσις: η δημιουργία
  
  
• αὔξησις: η ανάπτυξη, η διαμόρφωση και εξέλιξη
  
  
• ἔθος: ο εθισμός, η συνήθεια, ο τρόπος συμπεριφοράς, που καθιερώνεται με την επανάληψη
  
  
• φύσις: ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν
  
  
• φύσει: ο εκ φύσεως, ο έμφυτος, τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου
  
  
• διανοητικὴ ἀρετή: η αρετή που σχετίζεται με το «λόγον ἔχον» μέρος της ψυχής (πχ. η φρονηση, η σοφία, η σύνεση)
  
  
• ἠθικὴ αρετή: η αρετή που ανήκει στο «ἐπιθυμητικὸν» μέρος της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου
  
  
• τελειουμένοις: η τελείωση, η ολοκλήρωση, η επίτευξη του ύψιστου σκοπού, της ευδαιμονίας.

2.  ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

Στο κείμενο αυτό παρατηρούμε ότι το ύφος του Αριστοτέλη είναι στοχαστικό, λιτό, σαφές και ακριβές. Κυριαρχεί η αντικειμενική και εναργής επιχειρηματολογία και ο επιστημονικός λόγος. Αποφεύγει σκόπιμα τον ποιητικό λόγο, διότι πίστευε ότι η αναζήτηση της αλήθειας υπηρετείται αυστηρά από τη λιτότητα και τη σαφήνεια. Έτσι, τα σχήματα λόγου δεν είναι ιδιαίτερα συχνά. Εδώ, εντοπίζουμε τα εξής:

Αντιθέσεις:
«ἡ μὲν διανοητικὴ ≠ ἡ δ’ ἠθική»,
«ἐξ ἔθους ≠ φύσει»

Πολυσύνδετα σχήματα:
«καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν»,
«οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν»

Συσσώρευση αρνήσεων:
«οὐδεμία»,
«οὐθέν»,
«οὐκ ἂν ἐθισθείη»,
«οὐδ’ ἂν ἐθίζῃ»,
«οὐδὲ τὸ πῦρ»,
«οὐδ’ ἄλλο»,
«οὐδέν»,
«οὔτ’ ἄρα …»,
«οὔτε παρὰ φύσιν»

Παραδείγματα:
πέτρα – φωτιά

Αραιή είναι η χρήση επιθέτων, ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα παρακάτω εκφραστικά μέσα, προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του:

α. Αντιθέσεις:
«ὅσα μὲν φύσει … ≠ τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν»
«τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ≠ ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»

β. Αναλογίες:
«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»
«ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν … - οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …»

γ. Παραδείγματα:
Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο ζευγάρια παραδειγμάτων:
όραση – ακοή
οικοδόμοι – κιθαριστές

Επιπλέον, παρατηρούμε και τη χρήση άλλων εκφραστικών μέσων:

α. Σχήμα κατ’ άρση και θέση:
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα»

β. Σχήμα εξ αναλόγου:
«τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν» (εννοείται : ἐνεργοῦμεν πρότερον)

γ. Σχήμα από κοινού:
«οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ (γίνονται)»
«τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα (πράττοντες) σώφρονες (γινόμεθα), τὰ δ’ ἀνδρεῖα (πράττοντες) ἀνδρεῖοι (γινόμεθα)»

δ. Πολυσύνδετο σχήμα:
«τὰ μὲν δίκαια …, τὰ δὲ σώφρονα …, τὰ δ’ ἀνδρεῖα …»

ε. Εναλλαγή πρώτου και τρίτου πληθυντικού προσώπου:
Παρατηρούμε και σ’ αυτή, αλλά και σε επόμενες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στο κείμενο αυτό χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Όταν, πάλι, αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.
Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι σε επόμενες ενότητες (πχ. 4^η και 6^η) εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται») ή χρησιμοποιεί γ΄ πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε α΄ πληθυντικό («ἀγαθὸς ἄνθρωπος γίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶ ἄνθρωποι γινόμεθα»).
Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ' προσώπου δεν αποτελεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτόν τον τρόπο ποικιλία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις σημειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου.

στ. «ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν»
Άλλο ένα στοιχείο αυθόρμητου και προφορικού λόγου συναντάμε στη φράση «ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν». Ο προσθετικός «καὶ» εδώ είναι περιττός, ενώ ο προσδιορισμός «ἄλλων» υποδηλώνει ότι οι αρετές είναι και αυτές τέχνες, κάτι βέβαια που δεν ισχύει. Κανονικά, λοιπόν, η παραβολική φράση θα έπρεπε να είναι ως εξής: «ὥσπερ ἐπὶ τῶν τεχνῶν». Υπενθυμίζουμε και πάλι ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις σημειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου.

26.1.2021

2. Ποια η σημασία της λέξης «πολιτική αρετή» στο κείμενο;

Απάντηση
Η έννοια της αρετής είχε στην αρχαιότητα ευρύτερη χρήση από τη σημερινή. Σήμαινε την καλύτερη δυνατή κατάσταση στην οποία θα μπορούσε να βρεθεί ένα πράγμα. Εκφράσεις όπως «αρετή οφθαλμού ή ωτός» απέδιδαν την άριστη λειτουργία του σωματικού οργάνου, δηλαδή την
άριστη λειτουργία του ματιού ή του αυτιού αντίστοιχα. Επίσης με την έννοια της αρετής αποδιδόταν μια κατάσταση αρτιότητας και ολοκληρωμένης διαμόρφωσης ενός όντος. Για παράδειγμα οι εκφράσεις
«αρετή ανθρώπου» και «αρετή ίππου» φανερώνουν ότι τα αναφερόμενα όντα βρίσκονται σε κατάσταση πλήρους ανάπτυξης των γνωρισμάτων τους, που συνιστούν την ουσία τους, και έχει ολοκληρωθεί η διαμόρφωσή τους σε τέλειες υπάρξεις σύμφωνα με το είδος τους. Δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάτι η έννοια της αρετής, όταν υπάρχει έλλειψη ή ατέλεια στην πλήρη ανάπτυξη των γνωρισμάτων που το καθιστούν τέλεια ύπαρξη κατά το είδος. Τότε αυτό υποπίπτει στην κατάσταση του «αισχρού», του άσχημου, και του «αχρείου», του άχρηστου.
Η «πολιτική αρετή» είναι η άρτια και πλήρης διαμόρφωση του πολίτη, που μπορεί να ορισθεί ως
ο ανθρώπινος τύπος ο οποίος έχει αναπτύξει σύμμετρα και σωστά τις ικανότητες και ιδιότητες που
ταιριάζουν στο ελεύθερο και υπεύθυνο πρόσωπο. Η ολιστική σύλληψη του πολιτικού φαινομένου από
τους αρχαίους Έλληνες σήμαινε ότι ο σωστός άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι και ο ολοκληρωμένος πολίτης, αφού ο άνθρωπος ζει πολιτικά, δηλαδή ζει σε οργανωμένη συμβιωτική κοινότητα, της οποίας είναι αναπόσπαστο μέλος και μοιράζεται τη συνυπευθυνότητα για την ύπαρξή
της με τους ομοίους του. Η πολιτική αρετή ως ολοκλήρωση των επιμέρους αρετών ήταν προϋπόθεση
της πολιτικής πράξης και απαιτούσε καθολική κατάρτιση (στο καθεστώς της άμεσης δημοκρατίας ο
πολίτης όφειλε να διατυπώνει προτάσεις στο βουλευτικό σώμα για όλα τα θέματα δημόσιου
ενδιαφέροντος), ηθικές ιδιότητες όπως δικαιοσύνη, παρρησία κ.τ.λ. και υπέρβαση του εγώ μέσω του εγώ με την ικανότητα να εξουσιάζει δίκαια και χρηστά τους άλλους. Συγγενής έννοια είναι η «ανδρός
αρετή», δηλαδή η άρτια διαμόρφωση του σωστού ανθρώπου.
Στο κείμενο, που εξετάζουμε, με τον όρο «πολιτική τέχνη» γίνεται η πρώτη πρόσβαση στο θέμα του διαλόγου που είναι το διδακτό της πολιτικής αρετής. Παραλλαγές αυτού του όρου στο κείμενο είναι η πολιτική αρετή, η ανδρός αρετή ή απλώς αρετή. Αφορά την επιτυχή δράση του ατόμου στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα η οποία χρειάζεται την κατάλληλη αγωγή που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης. Θα μπορούσαμε μόνο να παρατηρήσουμε ότι με τον όρο τέχνη τονίζεται περισσότερο η σημασία της μαθητείας, της αποκτημένης ικανότητας (τέχνη < τίκτω), ενώ με τον όρο αρετή υποβάλλεται περισσότερο η αυθυπαρξία των ικανοτήτων στον άνθρωπο.

1. (2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ) Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στον μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος; 

Απάντηση

Τα στάδια εξέλιξης της ανθρωπότητας

1. Στάδιο Ανυπαρξία θνητών όντων (῏Ην γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητά δὲ γένη οὐκ ἦν)
2. Το Επιμηθεϊκό Στάδιο Δημιουργία θνητών όντων και του ανθρώπου (...)
3. Το Προμηθεϊκό Στάδιο Δημιουργία υλικοτεχνικού πολιτισμού · βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν · φωνὴν καὶ ὀνόματα · οἰκήσεις · ἐσθῆτας · ὑποδέσεις · στρωμνὰς · ἐκ γῆς τροφὰς
4. Το Στάδιο των δώρων του Δία Η συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών στη βάση ηθικών αρχών συνύπαρξης