Μάθημα : ΙΛΙΑΔΑ

Α 54-121 Ο μάντης Κάλχας αποκαλύπτει την αιτία του κακού- η οργή του Αγαμέμνονα

Α 54- 105

• Τι πρέπει να συγκρατήσουμε από την ενότητα:

1. Σχόλια του βιβλίου σελ. 23-24 και κυρίως: στ. 54, στ. 63-64, στ. 70-73.
2. Την επιβράδυνση: με αυτήν την τεχνική ο ποιητής καθυστερεί την εξέλιξη της υπόθεσης. Στην ενότητα επιβράδυνση έχουμε στο δισταγμό του μάντη ( 75-84) ο οποίος δεν αποκαλύπτει αμέσως την αιτία του κακού. Επίσης επιβράδυνση έχουμε και στα άστοχα ερωτήματα που κάνει ο Αχιλλέας (στ. 66-68).
3. Εδώ αποκαλύπτεται η αιτία του λοιμού που είναι ο Αγαμέμνονας.
4. Αναχρονισμό έχουμε στο στ. 55: βλέπουμε πως τη συνέλευση την συγκαλεί ο Αχιλλέας και όχι ο Αγαμέμνονας, όπως θα ταίριαζε στην εποχή του τρωικού πολέμου. Στα χρόνια εκείνα μόνο ο αρχιστράτηγος μπορούσε να συγκαλέσει συνέλευση. Άρα αναφερόμαστε σε κάτι που γινόταν στην εποχή του Ομήρου.

Α 106 -121 Ο Αγαμέμνονας οργίζεται με τον μάντη

• Λόγος Αγαμέμνονα: απαντά στο μάντη και τον προσβάλλει. Νιώθει κι ο ίδιος προσβεβλημένος, θιγμένος. Οργίζεται και εξαπολύει ύβρεις ( μάντη κακών). Αυτά είναι συμπτώματα θυμού. Κατηγορεί άδικα το μάντη. Νοιώθει ένοχος, αλλά δεν το παραδέχεται. Ο λόγος του έχει απολογητικό ύφος.
• Στο λόγο του βλέπουμε τη σύγκρουση κοσμικής εξουσίας ( Αγαμέμν..) και τη θρησκευτική εξουσία ( Κάλχας). Στο τέλος ο Αγ. (κοσμική εξουσία) υποχωρεί στη θρησκευτική εξουσία.
• Στο λόγο του αναφέρεται στη Χρυσηίδα (113-115) και τη συγκρίνει μάλιστα με τη νόμιμη σύζυγο του. Ο λόγος που ο Όμηρος βάζει τον Αγαμέμνονα να τοποθετεί την παλλακίδα πιο πάνω από τη σύζυγό του είναι για να δικαιολογήσει την προηγούμενη κακή συμπεριφορά του προς το Χρύση. Η Χρυσηίδα ήταν τόσο σημαντική που δεν μπορούσε να την αποχωριστεί. Ωστόσο η σύγκριση αυτή προσβάλλει το θεσμό του γάμου.
• Προβάλλεται ο ιδανικός τύπος γυναίκα της εποχής: όμορφη – έξυπνη- χρυσοχέρα (116) (στοιχείο πολιτισμού)
• Ο Αγ. φαίνεται μεγαλόψυχος ηγέτης, που αγαπά το λαό του ( 118-119). Όμως με το «αλλά» βάζει όρους σ’ αυτήν την αγάπη, να πάρει νέο γέρας, και αποδεικνύει τον εγωκεντρισμό του. Βέβαια ο όρος αυτός εξυπηρετεί την οικονομία του έργου, γιατί οδηγεί στη σύγκρουση Αχιλλέα- Αγαμέμνονα.

Α 122-188 Η μήνις του Αχιλλέως- σύγκρουση Αχιλλέα-Αγαμέμνονα

Α) 122- 130: Λόγος Αχιλλέα

• Δεν απαντά ο Κάλχας, αλλά ο Αχ. γιατί:

1. είχε δώσει υπόσχεση ότι θα προστατεύσει το μάντη.
2. εξυπηρετεί την οικονομία του έργου (σύγκρουση ).
3. ο μάντης είναι ιερό πρόσωπο και δεν πρέπει να εμπλακεί σε συγκρούσεις.

• Τον προσφωνεί «ένδοξε Ατρείδη» και δείχνει ότι τον σέβεται. Όμως αμέσως μετά με τον χαρακτηρισμό «περισσά φιλόπλουτε» τον μειώνει( αντίθεση). Έχει ήδη αρχίσει να ενοχλείται. Είναι αγανακτισμένος, αλλά ακόμα ο λόγος του είναι ήπιος, ήρεμος, στα όρια του μέτρου. Χρησιμοποιεί α΄ πληθυντικό πρ. έτσι δεν είναι ακόμα προσωπική η έριδα.
• Από το λόγο του μαθαίνουμε πράγματα για τα ήθη και τις συνήθειες της εποχής (124-127): 1) πως εξασφάλιζαν τα βασικά είδη διατροφής, δέκα χρόνια μακριά από την πατρίδα, 2) τις ληστρικές επιδρομές, 3) τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους, 4)πως μοιραζόταν τη λεία των επιδρομών.
• Προοικονομία ή προσήμανση: στ.130 προοικονομείται η κατάληψη της Τροίας.

Β) 131-148: Λόγος Αγαμέμνονα: οδηγεί στη σύγκρουση.

• Τονίζει τη γενναιότητα (γενναίος) και τη θεϊκή καταγωγή του Αχ. ( θείε). Αλλά προσπερνά τις κατηγορίες εναντίον του και στέκεται στα τελευταία λόγια του Αχ. πιστεύει ότι τον ειρωνεύεται και τον εξαπατά, όταν του ζητά να παραδώσει το δώρο του. Έχει απαιτήσεις για νέο δώρο(136-137). Είναι αυθαίρετος και εγωιστής. Και μάλιστα απαιτεί να αρπάξει τα δώρα των άλλων αρχηγών. Είναι αλαζόνας και εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι είναι αρχηγός.
• Σκηνή ύφεσης ( 143-148): ο Όμηρος εναλλάσσει σκηνές έντασης με σκηνές ηρεμίας. Ο Αγαμέμνονας κάνει μια ανάπαυλα και ετοιμάζει την επιστροφή της Χρυσηίδας. Όμως, όταν αναφέρει το όνομα του Αχ. οξύνει ξανά την ατμόσφαιρα.  

Γ) 149-173: Δεύτερος λόγος Αχιλλέα

• Ο Αχ. πήρε τα τελευταία λόγια του Αγ. ως προσβλητικά και ειρωνικά. Έτσι σ’ αυτόν τον λόγο δεν ορίζει πια τον εαυτό του, ξεπερνά το μέτρο, παρασύρεται από το θυμό του. Ξεσπά γιατί, ενώ είναι το πρωτοπαλίκαρο στη μάχη, ποτέ δεν παίρνει ό,τι του αξίζει.
• Στ. 150 προσβλητικοί χαρακτηρισμοί για τον Αγ. (οπτική εικόνα).
• Στους στ. 151-152 έχουμε ρητορικές ερωτήσεις(= ερωτήσεις που δεν περιμένουμε απάντηση, την ξέρουμε εκ των προτέρων). Κανείς δεν ήθελε να συμμετέχει στον πόλεμο.
• Στ. 154: ο Όμηρος μέσα από τα λόγια του Αχ. αναρωτιέται αν έπρεπε να γίνει ο πόλεμος.
• Στ. 155-158: στοιχεία πολιτισμού. Από το λόγο του μαθαίνουμε:
  • Αιτίες που μπορούν να οδηγήσουν σε πόλεμο.
  • Για τις επιθέσεις
  • Το ρόλο της παλικαριάς-ανδρείας
  • Τη μοιρασιά των λαφύρων
  • Το ρόλο της τιμής: το πρόβλημα του Αχ. είναι ότι του στέρησαν την τιμή.
  • Στοιχείο πολιτισμού: για να συμμετέχει κάποιος σε πόλεμο κίνητρα ήταν:

1. Απόκτηση δόξας
2. Λάφυρα, πλούτος
3. Τιμή

                 Αν αφαιρεθεί κάτι από αυτά τότε ο ήρωας προσβάλλεται. Η προσβολή της τιμής ήταν πολύ σοβαρό πράγμα.

• Ο Αχ. ενώ είναι πρώτος στη μάχη παίρνει λιγότερα λάφυρα από τον Αγ., επειδή αυτός είναι αρχιστράτηγος.

• Λογική Αχιλλέα: φέρει το βάρος του πολέμου και γι’ αυτό πρέπει να τον τιμούν ή τουλάχιστον να μην τον αδικούν.
• Λογική Αγαμέμνονα: αναγκάστηκε να υποχωρήσει στον Απόλλωνα που είναι θεός. Τώρα ο Αχιλλέας έπρεπε να υποχωρήσει σ’ αυτόν γιατί είναι αρχιστράτηγος, αλλά δεν το κάνει.

Δ) 173-188: Δεύτερος λόγος Αγαμέμνονα

• Προσπερνά χωρίς να αναφέρει τις αιτίες που εξόργισαν τον Αχ. και ξεκινά το λόγο του από τα τελευταία λόγια του Αχ. Έτσι αντί να αναλάβει τις ευθύνες του , τις μεταφέρει στον Αχ. Είναι αγανακτισμένος γιατί δεν τον τιμά ως αρχιστράτηγο. Μάλιστα φαίνεται αλαζόνας και υπερβολικά σίγουρος, όταν πιστεύει πως θα τον βοηθήσει ο Δίας (176 επική ειρωνεία).
• Προσπαθεί να μειώσει τη δύναμη του Αχ. λέγοντας πως τη χρωστά στη θεϊκή καταγωγή του(179).
• Αγ. = αρχιστράτηγος-ανώτατη εξουσία ≠ Αχ. = παλικαριά
• Στους στ. 183-188 το κήρυγμά του έχει πολλά α΄ πρόσωπα (εγώ, εμένα, μου, είμαι), πράγμα που φανερώνει τον εγωισμό του, την αλαζονεία του και κάνει πιο προσωπική την έριδα. Είναι προκλητικός, ταπεινωτικός, περιφρονεί τον Αχ.

Α 189- 245 Η σύγκρουση Αχιλλέα- Αγαμέμνονα (β΄φάση)- η επέμβαση της Αθηνάς και η ¨μήνις¨του Αχιλλέα

189-223: η επέμβαση της Αθηνάς

• 189-193: εδώ έχουμε περιγραφική αφήγηση. Με αυτήν ο Όμηρος μας δίνει έμμεσα την ψυχική κατάσταση του Αχιλλέα. Έτσι καταλαβαίνουμε πως ο Αχιλλέας αντιμετωπίζει ένα δίλημμα, να σφάξει τον Αγαμέμνονα γιατί προσέβαλε την τιμή του ή να κρατήσει την οργή του. Στην πάλη του ήρωα ανάμεσα στην οργή και τη σύνεση νικήτρια αναδεικνύεται η οργή. Αυτή του η απόφαση είναι ταιριαστή με το ήθος του, αφού για έναν ήρωα θα ήταν ντροπιαστικό να αφήσει ατιμώρητο αυτόν που προσέβαλε την τιμή του. Έτσι θα σώσει την αξιοπρέπειά του.

• 195κ.ε. :εδώ έχουμε την επιφάνεια της Αθηνάς. (δες ερώτηση 4 στη σελ.32). δεν πρόκειται για απλή φώτιση, αλλά για επιφάνεια, δηλ. η θέα παρουσιάζεται στον ήρωα και γίνεται αντιληπτή μόνο από αυτόν. Η επέμβαση της όμως δε μειώνει το επίτευγμα του Αχιλλέα, γιατί όπως είπαμε και σε άλλο μάθημα στον Όμηρο η ανθρώπινη ευθύνη και η θεϊκή επέμβαση συνυπάρχουν. Ακόμη βλέπουμε τον ανθρωπομορφισμό των θεών: οι θεοί συμπεριφέρονται όπως οι άνθρωποι.

• 202-206: λόγος Αχιλλέα: ο ήρωας ξαφνιάζεται που βλέπει τη θεά. Οι ερωτήσεις που της κάνει εκφράζουν το παράπονό του. Ακόμη δηλώνει ξεκάθαρα ότι ο Αγαμέμνονας θα το πληρώσει το αλαζονικό φέρσιμό του. Τονίζει ο Όμηρος την έπαρση, την αλαζονεία του Αγαμέμνονα (αδικίαν, έπαρσες), που θα πληρώσει αργότερα, καθώς οι Αχαιοί θα χάνουν τις μάχες και ο Αχιλλέας θα δικαιωθεί. Βέβαια και πάλι το σφάλμα του Αγ. θα το πληρώσουν οι απλοί πολεμιστές.

• 207-215: λόγος Αθηνάς: η επέμβαση της Αθηνάς γίνεται μετά από προτροπή της Ήρας, που αγαπά και τους δυο ήρωες και προστατεύει τους Αχαιούς. Η Αθηνά θέλει να ηρεμήσει τα πνεύματα.

              Δομή του λόγου της:

1. σκοπός επιφάνειάς της: (να παύσω την οργή σου)
2. ποιος την έστειλε: ( η Ήρα)
3. λέει στον Αχ. τι πρέπει να κάνει ( την μάχη... ειπέ του)
4. προοικονομεί-προλέγει τη δικαίωση του Αχ. γι’ αυτή την προσβολή ( 213-214)
5. υπόδειξη για αυτοσυγκράτηση ( κρατήσου κι άκουσε μας).

• 216-219: λόγος Αχιλλέα: απαντά στη θεά και αποδεικνύει την αυτοκυριαρχία του.
• 220-222: περιγραφή του ξίφους

224-245:«μήνις Αχιλλέως»

• Με φαρμακερά λόγια ο Αχ. κατηγορεί τον Αγ. Τον αποκαλεί δειλό, φυγόμαχο, θρασύ κι αργότερα «λαοφάγο», που παίρνει όλα τα αγαθά που ανήκουν στο στράτευμά του.
• 227-228: μας δίνει πληροφορίες για το πώς γινόταν οι μάχες: στο πεδίο της μάχης συμμετείχε όλο το στράτευμα (227). Σε ειδικές αποστολές (ενέδρες, κατασκοπίες) έπαιρναν μέρος μόνο οι άριστοι, οι καλύτεροι του στρατεύματος και κάποιος είχε το γενικό πρόσταγμα ( 228).
• 232: ρίχνει την ευθύνη στο στρατό. Τον θεωρεί συμμέτοχο γιατί δε μίλησε, ούτε αντιστάθηκε στον Αγ.
• 234-245: ο όρκος: ο Αχιλλέας ορκίζεται πως δε θα ξαναγυρίσει για κανένα λόγο στη μάχη. Αυτόν τον όρκο τον λέει με πολύ παραστατικό τρόπο. Μέσα από μια έκφραση του άδυνάτου, του απραγματοποίητου. Λέει δηλαδή: θα ξαναβγώ στον πόλεμο μόνο αν αυτό το κλαδί βγάλει φύλλα. Αυτό φυσικά δεν πρόκειται ποτέ να γίνει. Αυτό σημαίνει και το λεγόμενο θέμα του αδυνάτου.
• Το θέμα του αδυνάτου το συναντάμε στα δημοτικά τραγούδια.
• Βλέπουμε εδώ την περιγραφική δύναμη του Ομήρου: 6 στίχοι περιγράφουν το κλαδί που δεν πρόκειται να βλαστήσει.
• Έπειτα ο Αχιλ. Κάνει ένα λογικό άλμα. Από τον όρκο στο ραβδί, αντί να πει ορκίζομαι πως δε θα ξαναγυρίσω, λέει τι θα γίνει αφού φύγει. Ο στ. 241 προοικονομεί όσα θα γίνουν παρακάτω, όπως και οι 243-245.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ: 

1. Να εντοπίσετε στην ενότητα τα παρακάτω στοιχεία τεχνικής.

Στοιχεια τεχνικής της ενότητας:

• Τυπικά επίθετα: λευκοχέρα, φτερωμένα....

• Προσημάνσεις-προοικονομίες:

• Μεταφορές:

2. Να χαρακτηρίσετε τον Αχιλλέα και την Αθηνά  βασισμένοι στα λόγια τους και στα όσα αναφέρει ο αφηγητής γι΄αυτους στην ενότητα. 

Πρόσωπα- χαρακτήρες:

Αχιλλέας:

Αθηνά:

3. Να αποδώσετε περιληπτικά το νόημα της ενότητας.

Α 246- 306: τελική φάση σύγκρουσης αχ. – Αγ. , επέμβαση Νέστορα, τέλος Γενικής Συνέλευσης.

• 246-247: η δεύτερη αυτή κορύφωση της σκηνής δεν είναι τόσο κρίσιμη όσο η πρώτη. Ο Αχιλλέας τώρα πετάει κάτω το σκήπτρο και κάθεται, πράγματα που δηλώνουν την παθητική του στάση. Ενώ πριν ήταν έτοιμος να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα γι’ αυτό τώρα δε μεσολαβεί ένας θεός, όπως πριν, αλλά ένας θνητός, ο Νέστορας.
• 246: ο Αχιλλέας πετά το σκήπτρο: η πράξη είναι συμβολική. Το σκήπτρο είναι το σύμβολο της εξουσίας κάθε στρατηγού και σεβασμού στον αρχιστράτηγο. Έτσι, όταν το πετά ο Αχ. δείχνει:
  1. παραίτηση. Διαχωρίζει τη θέση του από το στρατό.
  2. περιφρόνηση στη δικαιοσύνη (δικαστές ήταν οι βασιλιάδες με το σκήπτρο) γιατί αδικήθηκε.
  3. περιφρόνηση προς τη γενική συνέλευση, γιατί κανείς δεν τόλμησε να αντιδράσει στον Αγ.
  4. περιφρόνηση στον Αγ. και στην εξουσία που εκπροσωπεί.
• 248: «του Ατρείδη έβραζε η χολή»: φαίνεται και πάλι η δύναμη του Ομήρου να ψυχογραφεί τους ήρωες του έμμεσα, μέσα από τις εξωτερικές τους εκφράσεις.

• 248-254: ο Όμηρος περιγράφει το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του Νέστορα με πάρα πολλά λόγια. Αυτό δεν το έκανε ούτε για τους πρωταγωνιστές της Ιλιάδας. Η πλατιά αυτή παρουσίαση γίνεται για να τονιστεί πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του σ’ αυτή τη σκηνή. Πρέπει να δείξει πως είναι πλούσιος σε πείρα και τον σεβόταν όλοι, ώστε να μπορέσει να φέρει αποτέλεσμα η μεσολάβησή του. Επίσης εδώ έχουμε μια σκηνή ύφεσης μετά από μια σκηνή έντασης και ο ρυθμός του λόγου πρέπει να είναι πιο αργός (αυτό γίνεται με την περιγραφή). Ο Όμηρος θέλει να καθυστερήσει την υπόθεση: επιβράδυνση.

• 255-285: μεσολαβητικός λόγος Νέστορα.
• Αρχικά μας δίνει τις συνέπειες της σύγκρουσης και από τις δυο πλευρές (Αχαιοί, Τρώες). Βάζει σε σκέψεις τον Αγ. και των Αχ. τονίζοντας τη χαρά και αγαλλίαση των έχθρών από τη σύγκρουσή τους.
• 260-274: παραδείγματα πειθούς. Για να του πείσει χρησιμοποιεί παραδείγματα από μύθους. Οι μύθοι αυτοί αναφέρονται στην Κενταυρομαχία.(δες σχόλιο σελ.29-30). Φαίνεται ότι είχε προϊστορία ως σύμβουλος. Τους μειώνει καθώς θεωρεί ότι στο παρελθόν συνάντησε και βοήθησε πολύ ανώτερούς τους. Έτσι ο ρόλος του γίνεται απαραίτητος. Ακόμα αυτή η αναδρομή στο παρελθόν βοηθά στο να δημιουργηθεί μια στιγμή ηρεμίας.
• 275-285:συμβουλές προς του δυο (Αχ. και Αγ.).Από τον Αχ. ζητά να σεβαστεί την εξουσία του Αγ. και από τον Αγ. να σεβαστεί την παλικαριά του Αχ και να μην κάνει αυθαιρεσίες..
• 286-292: τελικός λόγος Αγαμέμνονα:
• ο λόγος του φωτίζει τα αίτια της σύγκρουσης. Επίσης εκδηλώνει την πικρία του γιατί δεν τον σέβεται ο Αχ. προσπαθεί να τον υποτιμήσει και πάλι λέγοντας πως η δύναμή του οφείλεται στη θεϊκή καταγωγή του. Τέλος υπάρχει η αντίθεση ανάμεσα στα λόγια και τα έργα, που είδαμε να τη χρησιμοποιεί ο Όμηρος.
• 293-304: τελικός λόγος Αχιλλέα
• ο Αχ. τον διακόπτει και μιλάει και προς τον Αγ. , αλλά και στους υπόλοιπους, όχι όμως στο Νέστορα. Δέχεται να δώσει το γέρας του(προοικονομία), αλλά δε θα υποχωρήσει άνευ όρων. Κάνει μερική παραχώρηση και με τη νέα απειλή (301-302 τίποτε άλλο εκτός της κόρης δε θα πάρουν απ’ αυτόν) σώζει την τιμή του.
• 305-306: τέλος συνέλευσης.