Μάθημα : ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Οι πρώτες μου γνώσεις για τα αχώριστα μόρια

Ορισμένες λέξεις που δεν στέκονται μόνες τους στον λόγο, αλλά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή λέξεων, ονομάζονται αχώριστα μόρια.

β. Σύνθετες λέξεις

Οι σύνθετες λέξεις της νέας ελληνικής σχηματίζονται με δύο τρόπους:

α)Mε την προσθήκη στην αρχή της λέξης ενός μορφολογικού στοιχείου, που ονομάζεται αχώριστο μόριο ή πρόθημα, με μια διαδικασία που ονομάζεται προθηματοποίηση.

β) Mε την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων.

Τα αχώριστα μόρια ή προθήματα είναι λέξεις μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες που δε χρησιμοποιούνται ποτέ μόνες τους. Οι περισσότερες από αυτές προέρχονται είτε από προθέσεις είτε από άκλιτες λέξεις της αρχαίας ελληνικής, ενώ λίγες σχηματίστηκαν τα νεότερα χρόνια.

Ορισμένα από τα πιο συνηθισμένα αχώριστα μόρια είναι τα εξής:

α) α- (αν-, ανα-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό στερητική σημασία, π.χ. αδύνατος (α + δυνατός), ανήλιος (αν + ήλιος), αναδουλειά (ανα + δουλειά).

β) ανα- (αν-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «επάνω», «πάλι», «πίσω», π.χ. ανασηκώνω (ανα + σηκώνω), αναγέννηση (ανα + γέννηση), αναρωτιέμαι (ανα + -ρωτιέμαι).

γ) απο- (απ-, αφ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία της «απομάκρυνσης», της «αφαίρεσης»,του «χρόνου» και άλλες σημασίες, π.χ. απόκοσμος (απο + κόσμος), αποδυναμώνω (απο + δυναμώνω), απόβραδο (απο + βράδυ).

δ) δια- (δι-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «ανάμεσα», «παντού» και άλλες σημασίες, π.χ. διατρέχω (δια + τρέχω), διασπορά (δια + σπορά), διέξοδος (δι + έξοδος).

ε) δυσ-: προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «δύσκολου», του «κακού», π.χ. δυσμορφία (δυσ+ μορφή), δύσκαμπτος (δυσ + καμπή).

στ) εν- (εμ-, εγ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «μέσα», π.χ. εντοιχίζω (εν + τοιχίζω),εμποτίζω (εμ + ποτίζω), εγκοπή (εγ + κοπή).

ΠΡΟΣΟΧΗ

εν+μ=εμμ

εν+κ=εγκ

εν+ π=εμπ

εν+ λ=ελλ

εν+ρ=ερρ

ζ) επι- (επ-, εφ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «επάνω» και άλλες σημασίες, π.χ. επιγραφή (επι + γραφή), επίγραμμα (επι + γράμμα), επέκταση (επ + έκταση), έφιππος (εφ + ίππος).

η) κατα- (κατ-, καθ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «κάτω», της «εναντίωσης», της «υπερβολής» και άλλες σημασίες, π.χ. κατάβαση (κατα + βάση), καταδιώκω (κατα + διώκω), καταγοητεύω (κατα + γοητεύω).

θ) ξε- (και ξ- πριν από φωνήεν): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «έξω», του «πολύ», της στέρησης, π.χ. ξεσπιτώνω (ξε + σπιτώνω), ξετρελαίνω (ξε + τρελαίνω), ξεπουλώ (ξε + πουλώ).

ι) παρα- (παρ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «ενώπιον», του «εναντίον», της απόκλισης από το νόημα του β΄ συνθετικού και άλλες σημασίες, π.χ. παρελαύνω (παρα + ελαύνω), παραβαίνω (παρα + βαίνω), παραγνωρίζω (παρα + γνωρίζω).

ια) συν- (συγ-, συλ-, συμ-, συρ-, συσ-, συ-, συνε-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «μαζί»,π.χ. συνεργασία (συν + εργασία), συγγενής (συγ + γένος), συρροή (συρ + ροή).

ΠΡΟΣΟΧΗ

συν+μ=συμμ

συν+κ=συγκ

συν+ π =συμπ

συν+ λ=συλλ

συν+ρ=συρρ

ιβ) υπο- (υπ-, υφ-): προσδίδει στο β΄ συνθετικό τη σημασία του «από κάτω» και του «μείον», π.χ. υποστήριξη (υπο + στήριξη), υπόταση (υπο + τάση).

ιγ) εκ- (εξ- μετά από φωνήεν): δηλώνει φορά προς τα έξω, την πλήρη πραγματοποίηση του β΄ μέρους, τον υψηλό βαθμό, τη μεγάλη ένταση. Μπροστά από φωνήεν παίρνει τη μορφή εξ- : εκπνοή, εκφράζω, εκκένωση, έκπληξη, έκθαμβος, εξερευνώ, εξάγω

Άλλα λόγια μόρια:

Άκλιτες αρχαίες λέξεις
αρχι- : δηλώνει πρωτείο, υπεροχή, ιεραρχική ανωτερότητα: αρχιεπίσκοπος, αρχιληστής
διχο- : δηλώνει διαίρεση, διάσπαση, διχασμό: διχοτόμος, διχογνωμία, διχόνοια
δυσ- : δηλώνει δυσκολία, αρνητικό αίσθημα: δύσοσμος, δυσεπίλυτος, δυστυχία
ημι- : δηλώνει το μισό, το σχεδόν, το περίπου: ημιθανής, ημιτελής, ημίωρο
Αρχαίες προθέσεις
ανα- : δηλώνει το πάλι, το πάνω, το πίσω, έμφαση: αναγέννηση, ανακαλώ, ανασηκώνω, αναπηδώ, αναθέτω, αναρωτιέμαι
αμφι- : δηλώνει το γύρω γύρω, απ’ όλες τις πλευρές, κι απ’ τα δύο μέρη: αμφίβιο, αμφιθέατρο, αμφιβάλλω, αμφιταλαντεύομαι

περι- : δηλώνει το γύρω γύρω, το πολύ, σε μεγάλο βαθμό: περιστοιχίζομαι, περιφορά, περιζήτητος, περιχαρής

υπο- (υφ-) : δηλώνει το κάτω, το κρυφά, το μικρό βαθμό, τη συνοδεία, την κίνηση προς τα πίσω:υπόγειο, υποκλέπτω, υποδηλώνω, υπόκρουση, υπαναχωρώ, υφήλιος.

Μετά (μεθ-): μετά +οδός = μέθοδος, μετά + εορτή = μεθεόρτια, μετά + επόμενος =μεθεπόμενος, μετά + ερμηνεύω = μεθερμηνεύω

Αντί (ανθ-): αντι+πρόεδρος= αντιπρόεδρος, αντί + υγιεινός = ανθυγιεινός, αντί + υπασπιστής = ανθυπασπιστής, αντί +υπολοχαγός + ανθυπολοχαγός, αντί + υπίατρος = ανθυπίατρος

Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις της νέας ελληνικής, οι λέξεις που σχηματίζονται με αχώριστα μόρια είναι παράγωγες. Έτσι, οι προθέσεις της αρχαίας ελληνικής αλλά και τα στερητικά μόρια θεωρούνται προθήματα που ανήκουν στην παραγωγή λέξεων, π.χ. ανα-βάλλω, εξ-άγω, ά-κακος.

Οι λέξεις που συνενώνονται ως α΄ ή β΄ συνθετικό για να αποτελέσουν μια σύνθετη λέξη μπορεί να είναι ουσιαστικά, επίθετα, αριθμητικά, ρήματα, μετοχές, επιρρήματα και προθέσεις. Μπορεί οι λέξεις που αποτελούν τη σύνθετη λέξη να ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία (π.χ. κιτρινόμαυρος [κίτρινος + μαύρος], ανοιγοκλείνω [ανοίγω + κλείνω]) ή σε διαφορετική (π.χ. σιγοτραγουδώ [σιγά + τραγουδώ]).