Παρουσίαση/Προβολή

(0502086248) -  ΑΝΔΡΕΑΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ

Περιγραφή Μαθήματος

12-11-2020

Το Μπαρόκ με μια ματιά

Το ενδιαφέρον για τα ελληνικά γράμματα που αναπτύχθηκε την εποχή της Αναγέννησης συνεχίζεται και την περίοδο μετά το 1600, γνωστή ως Μπαρόκ. Oι συνθέτες επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην ικανότητα της μουσικής να ξυπνά και να εκφράζει τις ανθρώπινες ψυχικές καταστάσεις (λύπη, χαρά, φόβο, θαυμασμό κλπ.), μια ιδέα που έχει τις ρίζες της στα αρχαία ελληνικά κείμενα που καταπιάνονται με τη μουσική. Με στόχο την αναβίωση των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών και την έκφραση των ψυχικών καταστάσεων γράφονται οι πρώτες όπερες, δηλ. μεγάλα μουσικά έργα με πλοκή, που τραγουδιούνται και παίζονται στη σκηνή. Αλλά και η μουσική για όργανα γνωρίζει πρωτόγνωρη άνθηση, καθώς εργαστήρια οργάνων κατασκευάζουν υπέροχα σε ήχο και δυνατότητες μουσικά όργανα, κυρίως βιολιά. Με τέτοια ανάπτυξη στην οργανοποιία οι μουσικοί δεν μπορούν παρά να γράψουν μουσική που να εξαντλεί τις δυνατότητες των οργάνων αυτών. Έτσι εμφανίζονται καινούρια μουσικά είδη όπως το κοντσέρτο και η σονάτα. Aλλά και η μουσική γλώσσα εξελίσσεται: μπαίνουν τα θεμέλια του Τονικού Μουσικού Συστήματος, δηλ. το πώς ακούγονται πολλοί ήχοι μαζί και πώς διαδέχεται ο ένας τον άλλον, έτσι ώστε το αποτέλεσμα να είναι οικείο με τα σημερινά κριτήρια. Σε αυτή την εξέλιξη βοήθησε η τάση να συνοδεύονται συνεχώς οι μελωδίες από συγχορδίες (πολλούς ήχους μαζί) και μια μπάσα γραμμή παιγμένη από ένα βαθύφωνο (basso) όργανο, τεχνική που ονομάστηκε «συνεχές βάσιμο» (basso continuo)! Όμως πίσω από όλες τις καινοτομίες βρίσκεται η μπαρόκ προτίμηση για αντιθέσεις ηχοχρωμάτων, ρυθμών, ύφους, συναισθημάτων κλπ. Η χώρα που έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλες τις παραπάνω αλλαγές ή από την οποία ξεκίνησαν πολλές από αυτές είναι η Ιταλία. Προς το τέλος του Μπαρόκ, γύρω στο 1750, η μουσική γλώσσα είχε γίνει διεθνής, με ιταλικές όμως ρίζες.

Αν κοιτάξουμε και στις άλλες τέχνες και τις επιστήμες, θα δούμε πως σημαντικά ονόματα, ίσως ακόμη πιο γνωστά από των μουσικών, έζησαν αυτή την εποχή: Γαλιλαίος και Νεύτωνας στις επιστήμες, Λοκ και Ντεκάρτ στη φιλοσοφία, Μολιέρος και Λαφονταίν στη λογοτεχνία, Ρέμπραντ και Βερμέερ στη ζωγραφική.

 

Η γέννηση της όπερας

Οι πρώτες όπερες δημιουργήθηκαν από τους πειραματισμούς της Καμεράτας, μιας ομάδας αριστοκρατών διανοουμένων και μουσικών της ιταλικής Φλωρεντίας, οι οποίοι ήθελαν να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Διαβάζοντας τα αρχαία ελληνικά κείμενα, οι διανοούμενοι αυτοί πείστηκαν πως στις τραγωδίες το τραγούδι έπαιζε σημαντικό ρόλο και πως η δύναμη που ασκούσε η μουσική πάνω στην ανθρώπινη ψυχή ήταν αποτέλεσμα μιας μόνο φωνής που ακολουθούσε το ρυθμό και τις διακυμάνσεις του προφορικού λόγου. Αυτός ο τρόπος τραγουδιού ονομάστηκε μονωδία και στην αρχή ήταν κάτι ανάμεσα σε τραγούδι και απαγγελία (όπως η ραπ μουσική σήμερα!), που ονομάστηκε απαγγελτικό ύφος (stile recitativo). Η πρώτη σημαντική όπερα ήταν ο Ορφέας (οι ελληνικοί μύθοι ήταν αγαπημένο θέμα για όπερες) του Κλάουντιο Μοντεβέρντι, που παίχτηκε στο παλάτι των Γκονζάγκα στη Μάντουα το 1607.

 

Βενετία, όπερα και υπερθέαμα

Η όπερα είχε τόση απήχηση σαν είδος που σιγά σιγά άρχισαν να χτίζονται θέατρα (λυρικά θέατρα), για να μπορεί να παρακολουθεί τις παραστάσεις περισσότερος κόσμος και όχι μόνο οι λίγοι πλούσιοι που σχετίζονταν με κάποιο αριστοκρατικό παλάτι. Η Βενετία με την πληθώρα εμπόρων και ταξιδιωτών ήταν η ιδανική πόλη για κάτι τέτοιο και έτσι το 1640 είχε ήδη τρία λυρικά θέατρα, όπου το κοινό με εισιτήριο μπορούσε να παρακολουθήσει μια παράσταση. Εκείνες οι παραστάσεις όπερας διέφεραν πολύ από τις σημερινές. Οι ακροατές μιλούσαν, έτρωγαν, έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, κουτσομπόλευαν, φλέρταραν και σταματούσαν μόνο για να ακούσουν τις αγαπημένες τους άριες από τους αγαπημένους τους τραγουδιστές. Σιγά σιγά η όπερα έγινε υπερθέαμα, όπου πολύπλοκοι μηχανισμοί ζωντάνευαν ναυάγια ή φυσικά φαινόμενα και εμφάνιζαν από μηχανής θεούς.

 

Η όπερα εξαπλώνεται σε όλη την Ιταλία

Εκτός από τη Βενετία, σημαντικό κέντρο για την όπερα έγινε η Νάπολη, και οι όπερες που ανέβαιναν εκεί επηρέασαν τους συνθέτες του επόμενου αιώνα. Ο Αλεσσάντρο Σκαρλάττιυπήρξε ο πιο διάσημος συνθέτης αυτής της σχολής. Στις ναπολιτάνικες όπερες, ο βασικός κορμός αποτελείται από μια σειρά ρετσιτατίβα και άριες. Οι άριες, τα βασικά τραγούδια που σταματούν τη δράση για να εκφράσουν το έντονο συναίσθημα του τραγουδιστή-ηθοποιού, γίνονται το πιο σημαντικό κομμάτι της όπερας και σκοπό έχουν να αναδείξουν τη δεξιοτεχνία του τραγουδιστή. Η άρια απέκτησε συγκεκριμένη δομή, που ονομάστηκε άρια ντα κάπο (aria da capo), δηλ. τραγούδι που επαναλαμβάνεται από την αρχή.

Η όπερα στη Γαλλία

Σύντομα η όπερα πέρασε τα ιταλικά σύνορα για να εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Στη Γαλλία, ο Ιταλός την καταγωγή Ζαν-Μπατίστ Λουλλύ, έγραψε για τον Βασιλιά Ήλιο Λουδοβίκο ΙΔ’ όπερες που συνδύαζαν το τραγούδι με θεαματικές χορευτικές σκηνές (καθώς οι Γάλλοι είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στο χορό), φανταχτερά σκηνικά και κοστούμια. Ο συνθέτης, οι μουσικοί, οι αυλικοί αλλά και ο ίδιος ο βασιλιάς, που ήταν δεινός χορευτής, έπαιρναν συχνά μέρος στις σκηνές αυτές. 

Συνεχιστής του Λουλλύ, ο Ζαν-Φιλίπ Ραμώ έγραψε πιο τολμηρές ηχητικά όπερες. Η μεγαλύτερη συμβολή του όμως είναι τα θεωρητικά του έργα, στα οποία περιγράφει και εξηγεί το μουσικό λεξιλόγιο της εποχής. Η αρμονία που διδάσκεται σήμερα στα ωδεία είναι βασισμένη στις παρατηρήσεις του Ραμώ για το πώς λειτουργούν οι συνηχήσεις και ποιες διαδοχές συνηχήσεων έχουν το καλύτερο ηχητικό αποτέλεσμα. Πάνω στη θεωρία που ανέπτυξε στηρίχτηκε όλη η μουσική δημιουργία για τα επόμενα 200 χρόνια.

Χορός και βασιλικές βαρκάδες

Ο χορός ήταν συνηθισμένος και στις αγγλικές θεατρικές παραστάσεις, γνωστές σαν Μάσκες, γιατί οι ηθοποιοί ήταν μεταμφιεσμένοι και χόρευαν με τους θεατές, που συνήθως ήταν αριστοκράτες. Μια από τις πιο λυρικές και διάσημες άριες γράφτηκε από τον Άγγλο συνθέτη Χένρυ Πέρσελ για την όπερά του Διδώ και Αινείας. Η άρια αυτή, πέρα από τη συναισθηματική της ένταση, είναι διάσημη γιατί βασίζεται στην τεχνική του επίμονου βάσιμου (basso ostinato). Ακούστε την επαναλαμβανόμενη χαμηλή φωνή πάνω στην οποία χτίζεται η τραγική μελωδία της βασίλισσας Διδώς, που πεθαίνει απογοητευμένη όταν την εγκαταλείπει ο Αινείας. Προσέξτε επίσης ότι τα λόγια είναι στα αγγλικά, πράγμα σπάνιο, γιατί οι όπερες συνήθως είχαν ιταλικό κείμενο (λιμπρέτο), ακόμη και αν παίζονταν έξω από την Ιταλία.

Την εποχή περίπου που ο Πέρσελ έγραψε την όπερά του, γεννιέται ένας από τους γίγαντες της μπαρόκ μουσικής, ο Γερμανός Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ. Αφού σπούδασε στην Ιταλία, ο Χαίντελ εγκαταστάθηκε τελικά στην Αγγλία και εκεί συνέθεσε μερικές από τις πιο διάσημες όπερές του (πάντα στα ιταλικά). Από τις 41 όπερες που έγραψε ο Χαίντελ, η πιο γνωστή είναι ο Ιούλιος Καίσαρας (η ρωμαϊκή ιστορία ήταν επίσης πηγή έμπνευσης για οπερατικά σενάρια, παρόλο που συχνά τα ιστορικά γεγονότα παρουσιάζονταν διαστρεβλωμένα). Στην πρεμιέρα τραγούδησε η περίφημη πριμαντόνα Φραντσέσκα Κουτσόνι (Francesca Cuzzoni), αν και τους πιο σημαντικούς ρόλους στις μπαρόκ όπερες τους έπαιζαν οι καστράτοι.

Πολλά από τα έργα του Χαίντελ γράφτηκαν για τον Άγγλο βασιλιά. Αν και δεν πρόκειται για όπερα, η Μουσική των νερών παιζόταν στη διάρκεια της βασιλικής βαρκάδας στον Τάμεση!

 

 

Όργανα και οργανοποιοί

Koρυφαίο επίτευγμα της εποχής Μπαρόκ δεν ήταν μόνο η γέννηση της όπερας, αλλά και η ανάπτυξη της μουσικής «χωρίς λόγια», δηλ. της μουσικής που παίζεται από όργανα χωρίς να εξαρτάται από ένα γραπτό κείμενο (στίχους ή λιμπρέτο). Παρόλο που μουσικά όργανα υπήρχαν σε όλες τις εποχές, καθώς και δεξιοτέχνες μουσικοί που τα έπαιζαν, τα πρώτα δείγματα μουσικής γραφής για αυτά εμφανίζονται τον 16ο αιώνα. Αρχικά ωστόσο οι συνθέτες σπάνια μας λένε για ποιο όργανο έγραφαν τη μουσική τους, ενώ από το Μπαρόκ και ύστερα όλο και πιο συχνά υποδεικνύουν συγκεκριμένα μουσικά όργανα καθώς και συνδυασμούς οργάνων. Σ’ αυτό βοήθησε και η ανάπτυξη της οργανοποιίας, που από το 1650 μέχρι το 1750 γνωρίζει τον «χρυσό αιώνα» της. Στα ιταλικά εργαστήρια της Κρεμόνας οργανοποιοί σαν τον Στραντιβάρι, τον Γκουαρνέρι και τον Αμάτι κατασκευάζουν βιολιά ανυπέρβλητα σε ποιότητα και ηχητική απόδοση.

Ένα «Τρίο» για τέσσερις μουσικούς!

Ένα από τα πρώτα είδη οργανικής μουσικής που αναπτύχθηκε ονομάστηκε sonata από το ιταλικό suonare, δηλ. παράγω ήχο με όργανα. Ένας σημαντικός (τι άλλο;) Ιταλός μουσικός, ο Αρκάντζελο Κορέλλι, καθιέρωσε την τρίο σονάτα, γραμμένη για δύο μελωδικά ψηλά όργανα και ένα βαθύ: ο πιο συνηθισμένος συνδυασμός ήταν δύο βιολιά και ένα τσέλο που έπαιζε το συνεχές βάσιμο (basso continuo). Πολλές φορές ένα πληκτροφόρο όργανο ή ένα λαούτο ενίσχυε το continuo παίζοντας τις συγχορδίες, και έτσι οι τρίο σονάτες είχαν τέσσερις αντί για τρεις εκτελεστές! Ανάλογα τι σκοπό εξυπηρετούσαν, οι τρίο σονάτες ήταν δύο ειδών: η εκκλησιαστική σονάτα (sonata da chiesa) και η σονάτα δωματίου (sonata da camera), πιο ελαφριά σε ύφος, για κοσμικές περιστάσεις. Και τα δύο είδη παίζονταν στα παλάτια των αριστοκρατών (αν και η da chiesa μπορεί να ακουγόταν και στην εκκλησία) και στην πραγματικότητα λίγο διέφεραν μουσικά.

Μουσική και χορός

Ο χορός ήταν πάντα σημαντική εκδήλωση της ανθρώπινης ζωής και το Μπαρόκ δεν ήταν εξαίρεση. Μάλιστα οι λαϊκοί χοροί, με τους χαρακτηριστικούς ρυθμούς τους, έδωσαν έμπνευση στους συνθέτες να γράψουν κομμάτια όπου εναλλάσσονταν διάφοροι χοροί. Αυτά τα μουσικά έργα ονομάζονται σουίτες (suites), δηλ. διαδοχή από χορούς, που συνήθως παρουσιάζονται ανά ζεύγη (αργό-γρήγορο) και προορίζονται για ένα ή περισσότερα όργανα. Πολλές φορές υπάρχει και μια εισαγωγή (ουβερτούρα) πριν από τους χορούς, που έχει επιβλητικό και αργό ρυθμό. Τέτοιες εισαγωγές πρωτοχρησιμοποιήθηκαν στις γαλλικές όπερες (γαλλική ουβερτούρα) για να συνοδεύουν τον βασιλιά, καθώς οδηγείται με μεγαλοπρέπεια προς τη θέση του για να αρχίσει η παράσταση.

 

Άλλα είδη οργανικής μουσικής

Εκτός από μουσική για τα δημοφιλή έγχορδα, οι συνθέτες γράφουν τώρα και για πληκτροφόρα όργανα όπως το τσέμπαλο και το Όργανο. Το τσέμπαλο όχι μόνο αποδίδει το συνεχές βάσιμο, αλλά γίνεται και όργανο δεξιοτεχνικό στα χέρια συνθετών όπως ο Ντομένικο Σκαρλάττι, η Ελιζαμπέτ-Κλωντ Ζακέ ντε λα Γκερ και ο Φρανσουά Κουπρέν: τοκάτες, φαντασίες, πρελούδια έχουν έντονο αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα, πολλά μελωδικά στολίδια και υπερβολή στη λεπτομέρεια, όπως αρμόζει στην μπαρόκ αισθητική. Η τοκάταγια Όργανο, που παιζόταν συνήθως στην εκκλησία, έγινε πολύ δημοφιλής στη Γερμανία από τον Ντήτριχ Μπουξτεχούντε (Dietrich Buxtehude, 1637-1707).

Φούγκα: ένα μουσικό κυνήγι

Οι Γερμανοί συνθέτες καλλιέργησαν επίσης ένα είδος γραφής που ονομάστηκε φούγκα, που σημαίνει «φυγή», γιατί οι φωνές που συμμετέχουν μιμούνται-κυνηγούν η μια την άλλη. Οι φούγκες για πληκτροφόρα είναι πολυάριθμες, αλλά υπάρχουν και φούγκες για άλλα οργανικά και φωνητικά σύνολα. Επιπλέον η φούγκα είναι μια μουσική μορφή που συνδέεται με το πολυφωνικό ύφος της Αναγέννησης, όπου όλες οι μελωδικές γραμμές είναι εξίσου σημαντικές. Αντίθετα, στην εποχή Μπαρόκ η κυρίαρχη τάση είναι η ομοφωνία, που δίνει έμφαση σε μία κύρια μελωδία που υποστηρίζεται από συγχορδίες. Οι μπαρόκ συνθέτες συχνά συνδύαζαν και τα δύο είδη, αλλά τελικά επικράτησε ο ομοφωνικός τρόπος γραφής, που οδήγησε σε ένα καινούριο σύστημα σύνδεσης ήχων, το Τονικό Μουσικό Σύστημα.

Κοντσέρτο: συνεύρεση και αντιπαράθεση

Το πιο σημαντικό νέο είδος οργανικής μουσικής που δημιούργησαν οι μπαρόκ συνθέτες -αντίστοιχο με την όπερα για τη φωνητική μουσική- είναι το κοντσέρτο (concerto), γραμμένο για ορχήστρα. Ο ιταλικός όρος con-certo δηλώνει διαφορετικούς συνδυασμούς οργάνων που έρχονται σε αντιπαράθεση μεταξύ τους, το αποτέλεσμα όμως είναι αρμονικό. Όταν μια μικρή ομάδα οργάνων, το κοντσερτίνο (concertino), συνομιλεί με την κυρίως ορχήστρα (τούτι, ριπιένο, tutti, ripieno), τότε το κοντσέρτο ονομάζεται γκρόσο, δηλ. μεγάλο (concerto grosso). Ο Αρκάντζελο Κορέλλι και ο Τζουζέππε Τορέλλι (Giuseppe Torelli, 1658-1709) ήταν οι πρωτοπόροι συνθέτες που καθιέρωσαν το κοντσέρτο γκρόσο.

 

Το σόλο κοντσέρτο

Υπάρχει όμως και το σόλο κοντσέρτο, όπου ένα μόνο όργανο συνδιαλέγεται με την ορχήστρα, και είναι αυτό που επικράτησε στους επόμενους αιώνες μέχρι σήμερα. Το σόλο κοντσέρτο γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα αποκτά συγκεκριμένη δομή με τρία μέρη, γρήγορο-αργό-γρήγορο. Κύριο στοιχείο στα γρήγορα μέρη των κοντσέρτων είναι το ριτορνέλο (ritornello), ένα χαρακτηριστικό θέμα που παίζεται από όλη την ορχήστρα στην αρχή και στο τέλος, αλλά και ελαφρά παραλλαγμένο ενδιάμεσα (κάτι σαν το ρεφρέν στα τραγούδια). Πολλά υπέροχα σόλο κοντσέρτα έγραψε ο Αντόνιο Βιβάλντι, τα οποία μελέτησε ο Μπαχ (αντιγράφοντάς τα προσεκτικά ή μεταγράφοντάς τα για άλλα όργανα) πριν γράψει τα δικά του κοντσέρτα. Στα πιο διάσημα μπαρόκ κοντσέρτα ανήκουν οι Τέσσερις εποχές του Βιβάλντι και τα Βραδεμβούργια κοντσέρτα του Μπαχ.

Συνθέτες-υπηρέτες

Επειδή οι περισσότεροι συνθέτες ήταν υπηρέτες στην αυλή κάποιου ευγενή, ήταν υποχρεωμένοι να συνθέτουν μουσική που θα ευχαριστούσε τον εργοδότη τους, ο οποίος συχνά συναγωνιζόταν με άλλους ευγενείς για το ποιος είχε τη μεγαλύτερη ορχήστρα, θίασο όπερας ή χορωδία. Μέχρι την περίοδο Μπαρόκ η καριέρα του μουσικού είναι συνυφασμένη και με την εκκλησία: εκεί αρχίζει την καριέρα του σαν μέλος της χορωδίας ή παίζοντας εκκλησιαστικό όργανο στις Λειτουργίες. Η ζωή του μεγαλύτερου συνθέτη του Μπαρόκ, του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, το δείχνει καθαρά. Καθώς οι περισσότερες θέσεις που κατείχε σχετίζονταν με κάποιο εκκλησιαστικό οργανισμό, ο Μπαχ έγραψε πάρα πολλά έργα θρησκευτικής μουσικής και καθόλου όπερα. Μάλιστα καθιέρωσε τη θρησκευτική καντάτα, αφού ήταν υποχρεωμένος να συνθέτει μία για κάθε Κυριακή όταν υπηρετούσε σαν κάντορας στην εκκλησία του Αγίου Θωμά στη Λιψία. Αυτό σημαίνει πάνω από 50 καντάτες το χρόνο για τέσσερα χρόνια! Για να προλαβαίνει, πολλές φορές χρησιμοποιούσε μουσική από παλαιότερα έργα, ακόμη και αν δεν ήταν θρησκευτικά. Σημαντικό ρόλο στις καντάτες παίζουν τα χορικά ή κοράλ (chorales), δηλ. γνωστοί ύμνοι της Διαμαρτυρόμενης (Προτεσταντικής) Εκκλησίας, που μέσα στην καντάτα τραγουδιούνται εναρμονισμένοι από τη χορωδία.

Πάθη που εμπνέουν

Εκτός από τις καντάτες, ο Μπαχ είναι γνωστός για τις λειτουργίες, τα Πάθη και τα ορατόριά του. Τα δύο τελευταία είδη χρησιμοποιούν αφήγηση, ρετσιτατίβα, άριες, χορωδιακά και ορχηστρικά μέρη, μοιάζουν δηλ. μουσικά με τις όπερες, μόνο που δεν υπάρχει σκηνική δράση, κοστούμια κλπ. Τα ορατόρια αντλούν τα θέματά τους από ιστορίες της Βίβλου, ενώ τα Πάθη μιλούν για τα Πάθη του Χριστού και τη Σταύρωση σύμφωνα με τα κείμενα των Ευαγγελιστών (γι’ αυτό έχουμε «Πάθη κατά Ματθαίον», «κατά Ιωάννην», «κατά Λουκάν», και «κατά Μάρκον»). Στα ορατόρια και τα Πάθη του Μπαχ, το κείμενο είναι στα γερμανικά.

Θρησκευτική μουσική για αγγλικά ακροατήρια

Στην Αγγλία, ο Χαίντελ γράφει ορατόρια με αγγλικά λόγια, αφού απευθυνόταν σε ένα ευρύ λονδρέζικο κοινό, όχι απαραίτητα αριστοκρατικό. Ο Χαίντελ έγραψε 24 ορατόρια (μερικά πάνω σε μυθολογικά θέματα) και σίγουρα κέρδισε μια θέση στην ιστορία με το πιο δημοφιλές από αυτά, τον Μεσσία. O Χαίντελ ενσωμάτωσε στα ορατόριά του πολλά λουθηρανικά κοράλ της πατρίδας του της Γερμανίας, αλλά και ανθέμια (anthems), τα χορωδιακά κομμάτια που τόσο αγαπούσε το αγγλικό κοινό. Έτσι έδωσε πρωταγωνιστικό ρόλο στη χορωδία, η οποία συχνά συμμετέχει στην εξέλιξη της ιστορίας ή σχολιάζει αυτά που συμβαίνουν, όπως έκανε ο χορός στην αρχαία ελληνική τραγωδία.



Και ενώ ο Μπαχ και ο Χαίντελ συνθέτουν τα μνημειώδη έργα τους, κάποιοι άλλοι νεότεροι συνθέτες, μεταξύ των οποίων και ο γιος του Μπαχ, Γιόχαν Κρίστιαν, διαμορφώνουν ένα νέο μουσικό ύφος, πιο απλό και ανάλαφρο, που θα δράσει καταλυτικά πάνω στα έργα των τριών μεγάλων συνθετών της «Κλασικής» περιόδου: Χάυντν, Μότσαρτ και Μπετόβεν.

Συζητώντας με τον Νεύτωνα

Η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο ή το αντίθετο; Αυτή η ερώτηση μας φαίνεται αστεία σήμερα, και η απάντησή της αυτονόητη, πριν από 300 όμως χρόνια παραλίγο να στείλει στην πυρά έναν από τους σημαντικότερους επιστήμονες όλων των εποχών. Ο Ιταλός Γαλιλαίοςυπεράσπισε την ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου, μια θεωρία που ερχόταν σε αντίθεση με τη γεωκεντρική θρησκευτική αντίληψη ότι η γη παραμένει ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος. Βελτιώνοντας το τηλεσκόπιο, ο Γαλιλαίος παρατήρησε επίσης τους κρατήρες της σελήνης, τις κηλίδες του ήλιου, τέσσερις από τους δορυφόρους του Δία, ακόμη και έναν από τους δακτυλίους του Κρόνου. Για πολλούς θεωρείται ο πατέρας της αστρονομίας και των σύγχρονων φυσικών επιστημών. 

Στην άλλη άκρη της Ευρώπης, στην Αγγλία, ο μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος και θεολόγος Ισαάκ Νεύτων (Isaac Newton, 1643-1727) διατυπώνει το νόμο της βαρύτητας και της παγκόσμιας έλξης, τους τρεις νόμους της κίνησης των σωμάτων αλλά και τη θεωρία του για την αντανάκλαση και διάδοση του φωτός.

Ζωγραφίζοντας με τον Ρέμπραντ

Μέσα σ’ αυτό το ανανεωμένο ενδιαφέρον της μελέτης του σύμπαντος από επιστήμονες όπως ο Γαλιλαίος και ο Νεύτων, δεν είναι τυχαίο που ο Γιαν Βερμέερ (Jan Vermeer, 1632-1675), ο Ολλανδός ζωγράφος των απλών ιδιωτικών στιγμών, ζωγραφίζει τον «Αστρονόμο». 

Τα έντονα μπλε και πορτοκαλί χρώματα που χρησιμοποιεί ο Βερμέερ (χρώματα πανάκριβα για να παρασκευαστούν) έρχονται σε αντίθεση με τα ατμοσφαιρικά παιχνίδια σκιάς και φωτός που χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική του πιο διάσημου συμπατριώτη του και ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών, του Ρέμπραντ (Rembrandt van Rijn, 1606-1669). Περίφημος για τα πορτρέτα και τις αυτοπροσωπογραφίες του, ο Ρέμπραντ χρησιμοποιεί την τεχνική των αντιθέσεων φωτός και σκιάς (chiaroscuro) για να αποδώσει ψυχικές καταστάσεις. Ας μην ξεχνάμε πως είμαστε στην εποχή Μπαρόκ, όπου οι αντιθέσεις παίζουν σημαντικό ρόλο και η δραματική απόδοση των συναισθηματικών καταστάσεων είναι αυτό που επιζητά ο καλλιτέχνης, είτε είναι ζωγράφος ή γλύπτης, είτε μουσικός.

 

Το ανθρώπινο μυαλό είναι σαν λευκό χαρτί

Όπως οι ανακαλύψεις του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα καθόρισαν την επιστημονική σκέψη για τα επόμενα 300 χρόνια, και οι καινούριες μουσικές μορφές (όπερα, ορατόριο, κοντσέρτο, σονάτα) και η ανάπτυξη του Τονικού Συστήματος τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη μουσική σήμερα, έτσι και οι τομείς της φιλοσοφίας και της πολιτικής επιστήμης του 17ου αιώνα έθεσαν τα θεμέλια για τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις του σύγχρονου κόσμου. Από τη μια πλευρά θριαμβεύει το σύστημα της απολυταρχίας ή απόλυτης μοναρχίας στο πρόσωπο του Γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’, που συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες στα χέρια του. Από την άλλη, κυρίως με επίκεντρο την Αγγλία, που είχε ένα σύστημα κοινοβουλευτικής μοναρχίας, αναπτύσσονται οι θεωρίες για την ελευθερία και ισότητα των πολιτών. Ο Άγγλος διανοητής Τζον Λοκ (John Locke, 1632-1704) έβαλε τα θεμέλια του φιλελευθερισμού, όπου η προσωπική ελευθερία και η ισότητα είναι οι σημαντικότεροι πολιτικοί στόχοι. Πολλά από τα λόγια του χρησιμοποιήθηκαν αυτούσια στη Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Οι απόψεις του για το πώς διαμορφώνεται η υπόσταση του ατόμου οδήγησαν στην ανάπτυξη της ψυχολογίας και της θεωρίας της εκπαίδευσης: για τον Λοκ όλη η γνώση προέρχεται από την εμπειρία και κανείς δεν γεννιέται με προκαθορισμένες ιδέες (εμπειρισμός). Το ανθρώπινο μυαλό είναι σαν λευκό χαρτί (tabula rasa) πάνω στο οποίο αφήνουν τo αποτυπώμά τους οι εμπειρίες.

Θέατρο που διασκεδάζει, παραμύθια που διδάσκουν

Η θρησκευτική και κοινωνική υποκρισία έδωσαν τροφή για σάτιρα και κριτική μέσα από λογοτεχνικά και θεατρικά κείμενα. Με παράδοση αιώνων στο κωμικό θέατρο, η Γαλλία γέννησε έναν από τους μεγαλύτερους κωμικούς συγγραφείς της, τον Μολιέρο (Jean-Baptiste Moliere, 1622-1673). Έχοντας την εύνοια του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’, ο Μολιέρος συνεργάστηκε και με τον συνθέτη Λουλλύ για την παραγωγή θεατρικών και άλλων ψυχαγωγικών παραστάσεων για τη βασιλική αυλή, όπως οι κωμωδίες-μπαλέτα (θεατρικά έργα με πολλές χορευτικές σκηνές και μουσικά διαλείμματα). Οι κωμωδίες του Μολιέρου Ο κατά φαντασίαν ασθενής και Ο αρχοντοχωριάτης αποτελούν ακόμη και σήμερα αναπόσπαστα έργα του κωμικού θεατρικού ρεπερτορίου. 

Ανάμεσα στους μεγάλους λογοτέχνες του 17ου αιώνα συγκαταλέγεται και ο Ζαν ντε Λαφονταίν (Jean de La Fontaine, 1621-1695). Οι μύθοι με τα ανθρωπομορφικά ζώα, όπως «Το κοράκι και η αλεπού» ή «Το ποντίκι της εξοχής και το ποντίκι της πόλης» διαβάζονται από μικρούς για τη ζωντάνια και την αφηγηματικότητά τους και από μεγάλους για την ανθρωπιστική και διδακτική τους διάσταση. Όπως έλεγε και ο ίδιος για το έργο του, «χρησιμοποιώ τα ζώα για να διδάξω τους ανθρώπους», κάτι που είχε κάνει και ο Αίσωπος, πολλά στοιχεία από τους μύθους του οποίου δανείστηκε ο Λαφονταίν.

__________________________________________________________________________

Καλλιτεχνικά ρεύματα

Μπαροκ

https://www.youtube.com/watch?v=EQd7dQsC1yE

___________________________________________________________________________

 

Glenn Gould-J.S. Bach-The Art of Fugue (HD)

https://www.youtube.com/watch?v=4uX-5HOx2Wc

___________________________________________________________________________

bach double concerto Janine Jansen Leonid Kavakos

https://www.youtube.com/watch?v=_ohsBg6onXY

Ημερομηνία δημιουργίας

Τετάρτη 11 Νοεμβρίου 2020